„Rodzina jako środowisko społeczno – wychowawcze”

Człowiek funkcjonujący w społeczeństwie musi poznać i przyjąć obowiązujące w nim normy i wzory postępowania. Dzisiejsza rodzina, w pewnym stopniu ogranicza swój udział w przygotowaniu młodego pokolenia do życia w społeczeństwie na rzecz przedszkoli, szkół i różnorodnych instytucji wychowania pozaszkolnego .
Z terminem „rodzina” spotykamy się zarówno w języku potocznym, jak i w praktyce życia społecznego człowieka, czy w różnych dziedzinach nauki. Już w starożytności Arystoteles podkreślał jej priorytetową rolę w życiu społecznym, natomiast August Comte – twórca socjologii, uważał rodzinę za podstawową i najważniejszą grupę społeczną, na której opiera się całe społeczeństwo.

1. POJĘCIE RODZINY W LITERATURZE

Z. Tyszka definiuje rodzinę z punktu widzenia grupy i więzi łączących członków rodziny, jako „zbiorowość ludzi powiązanych ze sobą więzią małżeństwa, pokrewieństwa, powinowactwa lub adopcji ” (1), natomiast psycholog społeczny M. Sherif, określa rodzinę jako „grupę, która jest formacją społeczną i składa się z pewnej liczby jednostek, pozostających w określonych pozycjach, rolach w stosunku do siebie i która ma własny system wartości oraz normy regulujące zachowanie jednostek w sprawach ważnych dla grupy, a zatem rodzice i dzieci występują w określonych rolach i zajmują określone pozycje w strukturze wewnętrznej rodziny.” (2)

Z kolei J. Rembowski określa rodzinę jako „małą i jednocześnie pierwotną grupę o swoistej organizacji i określonym układzie ról między poszczególnymi członkami, związaną wzajemną odpowiedzialnością moralną, świadomą własnej odrębności, mającą swe tradycje i przyzwyczajenia, zespoloną miłością i akceptującą się nawzajem.” (3)
Potocznie, rodzinę definiuje się jako parę małżeńską posiadającą dzieci. Określenie, czym jest rodzina, sprawia wiele trudności, zarówno psychologom, socjologom, jak i pedagogom. Najogólniej rzecz biorąc, rodzina jest instytucją ogólnoludzką spotykaną we wszystkich epokach i kulturach.
Różne definicje rodziny łączy jedna wspólna cecha – eksponują jej znaczenie, zarówno w indywidualnym życiu jednostki, jak i w życiu narodu, społeczeństwa.
Rodzina jest środowiskiem życiowym niemal każdego człowieka. Stanowi integralną część każdego społeczeństwa, a zarazem jego najmniejszą i podstawową komórkę. Jest najważniejszą grupą społeczną, w której człowiek przychodzi na świat i z którą łączą go wielorakie związki do końca życia. Jest grupą małą, pierwotną, o przewadze więzi osobistych, odznacza się międzypokoleniową i wielopokoleniową trwałością więzi, a członkostwo w niej jest autentyczne, dobrowolne i w zasadzie nierozerwalne (za wyjątkiem porzucenia, rozwodu). (4)

2. RODZINA I JEJ ODDZIAŁYWANIA SPOŁECZNO – WYCHOWAWCZEW publikacjach pedagogicznych, socjologicznych i psychologicznych, podkreślając ogromne znaczenie wpływów środowiska rodzinnego na jednostkę, rodzinę określa się często jako środowisko wychowawcze.
Do podstawowych dziedzin wychowawczego oddziaływania rodziny należy zaliczyć :

troskę o prawidłowy rozwój fizyczny dziecka, jego sprawność i zdrowie,
troskę o rozwój intelektualny (umysłowy),
zaspokajanie potrzeb emocjonalnych (uczuciowych) dziecka, przy równoczesnym wzbogacaniu jego życia uczuciowego, rozwijaniu w nim dyspozycji pozytywnych i przełamywaniu dyspozycji negatywnych (egocentryzm, skłonności egoistyczne, brak wyobraźni i wrażliwości na potrzeby, krzywdy innych),
wdrażanie w kulturę własnego społeczeństwa, grupy społecznej, z którą jest się najściślej związanym, w kulturę ogólnoludzką,
rozbudzanie zainteresowań i potrzeb kulturowych,
wpajanie społecznie akceptowanych zasad i norm moralnych (stanowią one trzon moralnej postawy jednostki),
uspołecznienie dziecka poprzez kształtowanie postawy otwartej na problemy otaczającego świata, ścierające się tendencje, odwieczną walkę dobra ze złem, dążenia do postępu i sprawiedliwości społecznej, autentycznej równości i wolności ludzi, walkę z zacofaniem, obskurantyzmem,
przygotowanie do samodzielnego życia,
uczenie organizowania własnego życia zgodnie z potrzebami i warunkami, jakie stwarza rzeczywistość społeczna,
uodparnianie na napotykane trudności i niepowodzenia, hartowanie charakteru i silnej woli,
rozbudzanie u dziecka poczucia godności osobistej oraz poczucia godności narodowej, tak ważnej i cennej zawsze, a szczególnie teraz, gdy rozszerza się sfera kontaktów z innymi krajami,
rozwijanie dyspozycji do doskonalenia siebie, nie popełniania tych samych błędów,
kształtowanie ambicji i aspiracji, na poziomie własnych, potencjalnych możliwości, często niedocenianych i nie wykorzystywanych, bez równoczesnego popadania w kompleksy lub, co jest jeszcze gorsze, samouwielbienie, zarozumiałość, tzw. bufonadę, lekceważenie czy wywyższanie się ponad innych ludzi,
uczenie umiaru i skromności, która nie jest fałszywa i pozorna, stanowi autentyczny wyznacznik wartości, określa duży format człowieka,
uczenie tolerancji dla wszelkiej odmienności poglądów (pod warunkiem, że nie są one szkodliwe czy groźne społecznie), cech indywidualnych, zainteresowań, dążeń,
rozwijanie uczuć patriotycznych, szacunku do tradycji narodowych, ich wkładu w kulturę ogólnoludzką, postawy gotowości do walki o bezpieczeństwo, dobre imię i pozycję w świecie własnego narodu, państwa.

3. STRUKTURA RODZINY WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE

Współcześnie, rodzina występuje w zróżnicowanych formach, w zależności od swej struktury.
Strukturę rodziny określa : (5)

liczba i rodzaj pokrewieństwa członków rodziny (liczba dzieci i innych krewnych),
układ ich pozycji i ról społecznych, przestrzenne ich usytuowanie,
siła więzi instytucjonalnych i psychicznych łączących poszczególnych członków rodziny, świadcząca o większej lub mniejszej spójności (kohezji) rodziny,
podział czynności oraz struktura wewnątrzrodzinnej władzy i autorytetów, łącząca się dość ściśle z układem pozycji społecznych,
wewnątrzrodzinny rozkład miłości i względów.

Biorąc pod uwagę wyżej wymienione elementy struktury rodziny, możemy wyróżnić :

1) rodzinę małą (dwupokoleniową, podstawową) – preferowaną we współczesnej Europie i Ameryce Północnej

pełną (małżonkowie i ich dzieci),
niepełną (małżeństwo przeddzietne, bezdzietne lub postparentalne; matka z dzieckiem lub dziećmi; ojciec z dzieckiem lub dziećmi; same dzieci pozostające pod opieką pełnoletniego brata lub siostry),

2) rodzinę dużą (w Polsce przeważnie w szczątkowej postaci) – tradycyjną, patriarchalną, o ściśle instytucjonalnym charakterze, zrzeszającą przynajmniej kilka rodzin małych oraz samotnych ludzi; wszyscy członkowie są bezwzględnie podporządkowani głowie rodziny,

3) zredukowaną rodzinę dużą (poszerzoną rodzinę małą) – najczęściej jest to mąż, żona, ich dzieci i rodzice, niekiedy dodatkowo niedorosłe lub nie usamodzielnione rodzeństwo któregoś ze współmałżonków; nie zawsze władza spoczywa w rękach najstarszego mężczyzny w rodzinie,

4) rozproszoną rodzinę dużą – kategoria, krąg lub grupa rozproszonych krewnych (w zależności od stopnia ich wspólnoty i zażyłości ; małżeństwo oraz rodziny ich bliższych i dalszych krewnych (a także ewentualnie krewni stanu wolnego) mieszkają oddzielnie i prowadzą osobne gospodarstwa domowe; często, zwłaszcza bliżsi krewni (mimo przestrzennego rozproszenia), tworzą dość spójny krąg rodzinny, oparty na więzi pokrewieństwa i powinowactwa.

4. FUNKCJE RODZINY

Rodzina jest instytucją i grupą społeczną, wychowawczą, pełniącą szereg rozmaitych funkcji.
Funkcja rodziny to, według Z. Tyszki, „wyspecjalizowane oraz permanentne działania i współdziałania członków rodziny, wynikające z bardziej lub mniej uświadamianych sobie przez nich zadań, podejmowanych w ramach wyznaczonych przez obowiązujące normy i wzory, a prowadzące do określonych efektów głównych i pobocznych.” (6)
Najpełniejszy wykaz funkcji, spełnianych przez rodzinę, podaje M. Ziemska. (7)

funkcja prokreacyjna – oznacza, że jest to jedyna grupa społeczna rozszerzająca się dzięki funkcjom biologicznym, dostarczając nowych członków dla swojej grupy i dla całego społeczeństwa,
funkcja produkcyjna – dostarczając społeczeństwu pracowników, przyczynia się do zwiększenia twórczych i wytwórczych sił,
funkcja socjalizująca – oznacza stosunek rodziny do dzieci, które przez życie w niej, wrastają w społeczeństwo, oraz dostosowywanie się małżonków do siebie,
funkcja usługowo – opiekuńcza – zapewnia jej członkom codzienne usługi (mieszkanie, wyżywienie, odzież) oraz opiekę ludziom starszym lub chorym,
funkcja psychohigieniczna – zapewnia członkom poczucie stabilizacji, bezpieczeństwa, możliwość wymiany emocjonalnej, stwarza warunki dla rozwoju osobowości, dojrzałości emocjonalnej i równowagi psychicznej.

Z. Tyszka , za ważniejsze funkcje rodziny, uważa : (8)

funkcję seksualną,
funkcję materialno – ekonomiczną,
funkcję kontrolną,
funkcję socjalizacyjno – wychowawczą,
funkcję emocjonalno – ekspresyjną.

Każda rodzina pełni je na różnym poziomie i w różnym zakresie.

5. PRZEOBRAŻENIA WSPÓŁESNEJ RODZINY I ICH KONSEKWENCJE

We współczesnej rodzinie dokonuje się wiele przemian, nierozerwalnie związanych z pełnionymi funkcjami :

funkcja seksualna – wzrost przedmałżeńskich i pozamałżeńskich kontaktów seksualnych, bardziej cenione, niż w przeszłości, małżeńskie współżycie seksualne, pod kątem jakości przeżyć i pełnej satysfakcji obojga małżonków (większe wymagania kobiet, konflikty z powodu braku satysfakcji),
funkcja materialno – ekonomiczna – partykularyzacja dochodów członków rodziny (w większości zarobkują oboje małżonkowie i dorastające dzieci, część dochodów trafia do wspólnej „kasy”, reszta – w gestii poszczególnych członków rodziny),
funkcja kontrolna – ograniczona nieformalna kontrola rodziny nad jej członkami (autonomizacja członków, zwiększony czas przebywania poza domem, zanik norm i sposobów właściwego postępowania – przestępczość),
funkcja socjalizacyjno – wychowawcza – zakres zawężony na skutek działania innych instytucji; nieprawidłowa socjalizacja sprzyja patologii społecznej; brutalizacja treści płynących ze środków masowego przekazu – stąd rola rodziny w dostarczaniu odpowiedniego systemu wartości i zainteresowań, umożliwiających dokonanie, przez młodych ludzi, odpowiedniej selekcji, emancypacja dzieci, a zwłaszcza młodzieży (większa swoboda, niezależność, zmniejszenie świadomego wpływu rodziców na dzieci oraz wpływów wewnątrzrodzinnej, spontanicznej socjalizacji); różnicowanie się postaw życiowych i działań wychowawczych matek i ojców (indywidualizacja oddziaływań),
funkcja emocjonalno – ekspresyjna – wzrost rangi uczuć wyższych (miłość), małe wsparcie emocjonalne człowieka ze strony pozarodzinnych grup wspólnotowych; zapewnienie przez rodzinę, poczucia bezpieczeństwa, higieny psychicznej, równowagi emocjonalnej jednostki, umożliwienie ekspresji osobowości (niepowtarzalnych cech jednostki) i aprobowanie jej; im mniej konfliktowa i zdezorganizowana, tym skuteczniejsza jej funkcja emocjonalno – ekspresyjna.

Generalizując, za społeczne konsekwencje zachodzących w rodzinie przemian uważa się: (9)

wzrost liczby konfliktów małżeńskich i rozwodów (malejąca spójność rodziny, jej dezorganizacja i dezintegracja),
wzrost zatrudnienia kobiet dla ciekawszego życia, samorealizacji, nie tylko z pobudek ekonomicznych,
relatywne zmniejszenie wartości dzieci dla rodziców (dobra konkurencja),
indywidualizacja form aktywności w rodzinie i zainteresowań,
dyferencjacja (zróżnicowanie) norm i wartości u poszczególnych członków rodziny – nawzajem w stosunku do siebie,
zmniejszenie się więzi rodzinno – sąsiedzkich, zmiana więzi rodzinno – towarzyskich,
malejąca liczba ślubów, wzrost liczby małżeństw i rodzin niesformalizowanych (konkubinat, kohabitacja),
zmniejszenie przyrostu naturalnego, oddzielenie funkcji seksualnej od prokreacyjnej w rodzinie – zmniejszenie dzietności (środki antykoncepcyjne),
nasilenie się ruchliwości geograficznej z powodów ekonomicznych i politycznych,
wzrost zagrożeń ekologicznych i społecznych (patologia społeczna jednostek, spatologizowane rodziny),
równouprawnienie rodzin : małej (dwupokoleniowej) wobec dużej (wielopokoleniowej).

Rodzina odzwierciedla w swej strukturze i funkcjonowaniu przeobrażenia ogólnospołeczne, z czasem dostosowując się do nich. Łącząc elementy tradycji z elementami postępującej nowoczesności, ułatwia swoim członkom adaptację do zmieniającej się rzeczywistości społecznej, jednocześnie będąc dla niej oparciem i strefą ochronną. Poddana wpływom zewnętrznym, zmienia się, zmieniając jednocześnie jednostki, poprzez wewnątrzrodzinną socjalizację. Zmiany te jednak są zarówno korzystne, jak i niekorzystne.
Rodzina współczesna wpływa na osobowość, funkcjonowanie jednostek, kształtuje ich losy, pełni szereg funkcji. Jeśli jej kondycja pogarsza się to wpływa ujemnie na funkcjonowanie i losy zarówno jednostek, jak i społeczeństwa, a więc w ich interesie powinno być prawidłowe funkcjonowanie rodzin oraz tworzenie warunków dla prawidłowego ich funkcjonowania.

BIBLIOGRAFIADRUKI ZWARTE:
1. Kawula S., Brągiel J., Janke, Pedagogika rodziny, Wydawnictwo Adam Marszałek,
Toruń 1999.
2. Pilch T., Leparczyk I. (red.), Pedagogika społeczna, Wydawnictwo „Żak”,Warszawa 1995.
3. Pomykało W., Encyklopedia pedagogiczna, Fundacja Innowacja, Warszawa 1997.
4. Rembowski J., Więzi uczuciowe w rodzinie, WSiP, Warszawa 1972.
5. Tyszka Z., Socjologia rodziny, Warszawa 1976.
6. Ziemska M., Rodzina i dziecko, PWN, Warszawa 1986.

ARTYKUŁY:
1. Ochmański M., Istota wychowania w rodzinie a zachowanie dziecka w przedszkolu, „Lbelski Rocznik Pedagogiczny”, 1993, t.XV.

PRZYPISY
(1). Z. Tyszka. Socjologia rodziny. Warszawa 1976, s.74.
(2) M. Ochmański. Istota wychowania w rodzinie a zachowanie dziecka w przedszkolu. „Lubelski Rocznik
Pedagogiczny”, 1993, t. XV, s. 83.
(3) J. Rembowski. Więzi uczuciowe w rodzinie. WSiP, Warszawa 1972, s. 83.
(4) S. Kawula, J. Brągiel, A. Janke. Pedagogika rodziny. Toruń 1999, Wydawnictwo Adam Marszałek, s.49
(5) Z. Tyszka. Z metodologii badań socjologicznych nad rodziną. Wyd. 2. Poznań 1991 [w]: W. Pomykało
(red). Encyklopedia Pedagogiczna. Warszawa 1997, Fundacja Innowacja, s. 696.
(6) Z. Tyszka. Rodziny współczesne w Polsce. Warszawa 1982, [w]: W. Pomykało. Encyklopedia Pedagogiczna. Warszawa 1997, Fundacja Innowacja, s. 697.
(7) M. Ziemska. Rodzina i dziecko. Warszawa 1986, PWN, s. 236.
(8) Z. Tyszka. Socjologia rodziny. Warszawa 1976.
(9) T. Pilch, I. Leparczyk (red.). Pedagogika społeczna. Warszawa 1995, Wydawnictwo „Żak”, s. 150.

Opracowanie: Dorota Szadkowska